Από την παρουσίαση του εκδοτικού οίκου "Άγρα" του βιβλίου της Έλλης Παππά «Μακιαβέλλι ή Μαρξ» στη στοά του βιβλίου στις 8/11/2005.

Της Ηλέκτρας Αναγνωστοπούλου

   Η Έλλη Παππά αφιερώνει τα κείμενα του βιβλίου της αυτού στον 20 αιώνα. Τον αιώνα που πέθανε. Για την ίδια, αγωνίστρια του αιώνα αυτού, μένει τώρα η ευθύνη. Η ευθύνη να σκύψει πάνω απ’ το παρελθόν, να το μελετήσει, να το κρίνει, να το εξηγήσει. Να το παλέψει. Για να δώσει απαντήσεις και να θέσει ερωτήματα / προβληματισμούς. Όχι μόνο για τη γενιά τη δικιά της, αλλά περισσότερο για τους νέους, για το σήμερα.
   Διαβάζοντας τα κείμενα του βιβλίου, έκανα ένα ολόκληρο ταξίδι. Από τον Μαρξ, τον Ένγκελς, τον Λένιν, τον Στάλιν, τον Μακιαβέλλι, τον Γκράμσι και τη Ρόζα του πρώτου μέρους του βιβλίου, στον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Ηράκλειτο του δεύτερου μέρους και έφτασα ως τον Ρίτσο και τον Μαγιακόφσκι του τρίτου μέρους και τέλος τον Μαρκούζε, τον Σαρτρ και τον Μαλρώ.
   Το γενικό ερώτημα που θέτει η Έλλη Παππά είναι γιατί ένας «σοσιαλισμός» κατέρρευσε και πώς φτάσαμε από την Οκτωβριανή επανάσταση στον πόλεμο του Ιράκ κι από τον Λένιν στον Μπους.
   Ίσως σας παραξενεύει η δεύτερη ενότητα του βιβλίου με τίτλο ‘η αρχαία σκέψη ποτέ δεν πεθαίνει’. Ποια η θέση της στην προσέγγιση των ανωτέρω ερωτημάτων;
   Η ενότητα αυτή ξεκινάει με μιαν ανάλυση της σκέψης του Ηράκλειτου, σκέψης διαλεκτικής. Η πάλη των αντιθέσεων και η διατύπωση γενικών νόμων είναι αυτό που κυριαρχεί στην ερμηνεία του κόσμου και στη φιλοσοφία του. Σκέψη διαλεκτική ως ένα βαθμό βέβαια. Ο Ηράκλειτος δε φτάνει στην έννοια της καινούριας σύνθεσης που γεννιέται από τη σύγκρουση των αντιθέτων. Σταματάει στο «ταυτόν», στην έννοια του κύκλου? πράγμα που προετοιμάζει, μας λέει η Έλλη Παππά, το πέρασμα στη στατική αντίληψη του κόσμου, όπως εκφράστηκε στη μεταφυσική του Παρμενίδη. Τη σκυτάλη παίρνει έπειτα ο Πλάτωνας, ο οποίος οδηγεί την παρμενίδικη φιλοσοφία στη θεωρία των ιδεών. Με άλλα λόγια στην άρνηση της δυνατότητας επιστημονικής γνώσης του κόσμου των αισθητών. Κριτική σ’ αυτήν την ιδεαλιστική και μεταφυσική αντίληψη του κόσμου κάνει ο Αριστοτέλης και προχωράει σε νέα σύνθεση: εισάγει την παρατήρηση και την εμπειρία, θεμελιώνοντας έτσι την επαγωγική μέθοδο. Για τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει την υλική πραγματικότητα με τις αισθήσεις του και να την επεξεργαστεί με τη νόησή του. Αλλά και η αριστοτελική σκέψη περιορίζεται. Ο περιορισμός τίθεται από την τελολογία του Αριστοτέλη, το ποιητικό αίτιο και το επιδιωκόμενο τέλος / σκοπό. Και γιατί είναι περιορισμός για την ανθρώπινη νόηση; Πρώτον γιατί αποκλείει την ιδέα της εξέλιξης του ανθρώπου μέσα από την πάλη του για την ύπαρξη. Δεύτερον γιατί οδηγεί στον εξής διαχωρισμό: η φιλοσοφία / η γνώση είναι για τους ελεύθερους ανθρώπους (εννοώντας αυτούς που έχουν εξασφαλίσει τα αναγκαία στη ζωή) και η δουλειά για τους δούλους. Επίδραση της πλατωνικής αντίληψης και του δουλοκρατικού συστήματος ανιχνεύει εδώ η Έλλη Παππά. Σε ότι αφορά στη σκέψη του Αριστοτέλη συνολικά, εντοπίζει σύγκρουση δύο αντιθετικών φιλοσοφικών κληρονομιών: της ιωνικής υλιστικής και της πλατωνικής μεταφυσικής.
   Ως εδώ λοιπόν η αναφορά στις ρίζες του υλισμού και της διαλεκτικής. Τι σημασία έχει όμως η αρχαία ελληνική φιλοσοφία σήμερα και μάλιστα σε σχέση με τους προβληματισμούς που θέτει η Έλλη Παππά για τη στροφή της ιστορίας στον 20ο αιώνα; Την απάντηση μας λέει, τη δίνουν ο Μαρξ και ο Ένγκελς. Με τη μέθοδο του ιστορικού υλισμού αποδεικνύουν πώς η ερμηνεία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας γίνεται επαναστατικό όπλο. Παράδειγμα οι αναφορές του Μαρξ στις δύο χρήσεις του εμπορεύματος, την ανταλλακτική του αξία και την αξία χρήσης του, που πρώτος ο Αριστοτέλης ανέλυσε. Ή οι αναφορές του στον Πλάτωνα όπου τέθηκαν τα ζητήματα καταμερισμού της εργασίας που κρίνει και το ποιος εκμεταλλεύεται ποιον, ποιος είναι ελεύθερος και ποιος όχι. Είναι λοιπόν η ερμηνεία, η μέθοδος προσέγγισης που κάνει την αρχαία ελληνική σκέψη επαναστατικό όπλο. Αυτήν ακριβώς τη γόνιμη ιστορική θεώρηση και κριτική της αρχαίας σκέψης, αντιπαραβάλλει η Έλλη Παππά απ’ τη μια στον καθιερωμένο φορμαλιστικό τρόπο διδασκαλίας της στο εκπαιδευτικό μας σύστημα και απ’ την άλλη στην κριτική που ασκείται από τα «αριστερά» σ’ αυτόν τον τρόπο διδασκαλίας. Μιας κριτικής επιφανειακής, κριτικής δεξιάς από τα αριστερά.
   Και εδώ δημιουργείται στον αναγνώστη ο προβληματισμός: τι συμβαίνει όταν η γόνιμη ιστορική θεώρηση των πραγμάτων δεν καλλιεργείται και η κριτική σκέψη μπαίνει σε πλαίσια κι απομακρύνεται απ’ την ουσία; Ποια στροφή σημειώνει τότε η πορεία της ανθρώπινης σκέψης και κατ’ επέκταση πράξης; Καταστροφή του λογικού το ονομάζει η Έλλη Παππά στο πρώτο μέρος του βιβλίου. Κάπως έτσι αρχίζει να διαφαίνεται η σύνδεση με τα ερωτήματα που τέθηκαν στην αρχή.
   Η πορεία αναζήτησης συνεχίζεται στην τρίτη ενότητα του βιβλίου ‘η ποίηση είναι επαναστατική’. Ίσως αναρωτιέστε πάλι τι σχέση έχει ο Ρίτσος και ο Μαγιακόφσκι με τα ερωτήματα γιατί ένας «σοσιαλισμός» κατέρρευσε και πώς φτάσαμε από την Οκτωβριανή επανάσταση στον πόλεμο του Ιράκ. Υπάρχει μια σύνδεση εμφανής και μια βαθύτερη.
   Το πρώτο κείμενο αναφέρεται στο Ρίτσο ως πολυτιμημένο ποιητή μεν, αμφισβητούμενο πεζογράφο δε. Αφορμή τα τρία πεζά του Ρίτσου «Αρίοστος», «Τι παράξενα πράματα», «Το σκούντημα του αγκώνα» κι ιδιαίτερα το «Ίσως να ‘ναι κι έτσι» και τα πυρά της κριτικής που δέχτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Αριστερά περιοδικά έντυπα, συγγραφείς και πανεπιστημιακοί εξαπέλυσαν κατηγορώ: προς τον λαϊκίστικο χαρακτήρα, την απουσία μαρξιστικού – λενινιστικού στοχασμού και τις βωμολοχίες και άσεμνες εκφράσεις του «Ίσως να ‘ναι κι έτσι». Το ζήτημα που ουσιαστικά τίθεται εδώ, μας λέει η Έλλη Παππά, είναι το θέμα της λογοτεχνικής κριτικής καθώς και το θέμα του σεμνού και άσεμνου στην τέχνη, κατ’ επέκταση και στην πολιτική και στον επαναστατημένο λόγο.
   Η κριτική της (επίσημης και διανοούμενης) Αριστεράς – θα την ονομάσω δεξιά από τα αριστερά κριτική - δεν αναγνωρίζει στο Ρίτσο το τόλμημα (εν τέλει το δικαίωμα) να εκφράσει το ατομικό, το ιδιωτικό στοιχείο και μάλιστα με άσεμνες βωμολοχίες. Ο ποιητής ή κατ’ επέκταση ο δημιουργός που δεν αυτολογοκρίνεται και που εκφράζει ελεύθερα το προσωπικό του στοιχείο, είναι απορριπτέος, δε συμβαδίζει με τις αρχές του μαρξισμού – λενινισμού, χαρακτηρίζεται άσεμνος (στην περίπτωση του Ρίτσου) ή ιντιβιντουαλιστής (στην περίπτωση του Μαγιακόφσκι). Αυτήν την κριτική την ορμώμενη από τους κώδικες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού επικρίνει η Έλλη Παππά, την ονόμασα παραπάνω δεξιά από τα αριστερά. Εθελοτυφλούν τελικά όλοι αυτοί όταν υποστηρίζουν ότι ατομικό και κοινωνικό είναι ανεξάρτητα, ότι ένας ποιητής του λαού δεν μπορεί να εκφράζει τις προσωπικές του ανάγκες, στιγμές και αδυναμίες. Όσο για το θέμα των άσεμνων εκφράσεων και βωμολοχιών, είναι τσουχτερό το δίλημμα που θέτει η Έλλη Παππά: ας αποφασίσει η αριστερά αν η αθυροστομία περί τα σεξουαλικά συνιστά λόγο επαναστατικό ή όχι. Ο ίδιος ο Ένγκελς λέει πως το ανθρώπινο σώμα συμβαίνει να έχει γεννητικά όργανα και κανείς δεν έχει δικαίωμα να το ευνουχίζει. Η επίθεση προς το σώμα και την σεξουαλικότητα που ανέκαθεν γίνεται στην τέχνη, αντικατροπτίζει το δυισμό: το διχασμό ψυχής και σώματος και δη τον υποβιβασμό του σώματος και την εξιδανίκευση της ψυχής, ως κάτι αποκομμένο από το σώμα και τις λειτουργίες του. Πρόκειται για αντίληψη ιδεαλιστική, μεταφυσική, εν τέλει Πλατωνική. Ας αναρωτηθεί η αριστερά με ποια αντίληψη συντάσσεται. Αποστομωτικός είναι και ο παραλληλισμός της Έλλης Παππά με τον Αριστοφάνη. Στα έργα του Αριστοφάνη οι βωμολοχίες ουδέποτε πείραξαν. Η κοινωνική του κριτική μέσω της σάτιρας χαίρει εκτίμησης, παρόλο που το κίνητρο της κριτικής του – ο Αριστοφάνης είναι ολιγαρχικός μας υπενθυμίζει η Έλλη Παππά - ξεφεύγει της προσοχής.
   Όλα αυτά δε σημαίνουν βέβαια για την Έλλη Παππά πως δεν μπορεί να ασκηθεί κριτική στο Ρίτσο. Το θέμα είναι με ποιον τρόπο. Ποια είναι η γόνιμη κριτική σκέψη; Η ίδια κάνει λοιπόν την κριτική της κριτικής. Εξετάζει την ουσία των πραγμάτων. Και η ουσία βρίσκεται στον ίδιο το λόγο του Ρίτσου και στην φιλοσοφία ζωής του. Εξετάζοντας το έργο του, μας αποκαλύπτει η Έλλη Παππά πως ο κόσμος του ποιητή είναι ανδροκρατούμενος. Μπορεί μια τέτοια θεώρηση ζωής να μην τη βρίσκει σύμφωνη και να μην χαρακτηρίζεται λόγος επαναστατικός, δεν παύει όμως να είναι η δική του θεώρηση ζωής και γι’ αυτό σεβαστή. Ένα δεύτερο στοιχείο αφορά το διχασμό του Ρίτσου. Στα πεζογραφήματά του παρουσιάζει για πρώτη φορά ολόκληρο το είναι του (την ταυτότητά του και το σώμα του) και δηλώνει, για να το πούμε απλά «αυτός στ’ αλήθεια είμαι, είτε σας κάνω, είτε όχι». Ο ποιητής, μας λέει η Έλλη Παππά, προβαίνει στην απομυθοποίηση του, που ο ίδιος όλη του τη ζωή δούλεψε για να στήσει. Έφτασε δηλαδή σχεδόν στο τέλος της ζωής του ο στρατευμένος και βραβευμένος Ρίτσος, για να επαναστατήσει, να πει πως η στράτευση του στέρησε την ελευθερία έκφρασης του προσωπικού και τα βραβεία ωφέλησαν εκείνους που τον βράβευσαν για να τους χρωστάει. Ωραία μέχρι εδώ θα λέγαμε, φωτίζεται τώρα η ειλικρίνεια του αριστερού δημιουργού και ξεκαθαρίζουν τα κίνητρα της δήθεν αριστερής κριτικής των ανωτέρω. Το νυστέρι της Έλλης Παππά όμως μπαίνει πιο βαθιά. Φτάνει στην προσωπική ευθύνη του Ρίτσου. Γιατί κανείς δεν υποχρεώνει κανέναν να δεχτεί τιμές και βραβεία παρά τη θέλησή του. Γιατί το ότι κάποιοι τον χρησιμοποίησαν – πράγμα αληθές – το χρεώνει τώρα ο ίδιος σ’ αυτούς τους κάποιους για να του χρωστάνε πάντα. Και γιατί έπαιξε πειστικά το ρόλο του τιμημένου ποιητή του λαού, στρατεύοντας την ποίησή του τότε σ’ αυτούς που τον βράβευσαν. Αν λοιπόν υπάρχει κάτι άσεμνο στο έργο του Ρίτσου είναι αυτό ακριβώς, το μη αληθές, λέει η Έλλη Παππά. Είναι και ο ίδιος υπεύθυνος για τον διχασμό απ’ τον οποίο υποφέρει. Ο ίδιος διαχώρισε το ιδιωτικό απ’ το δημόσιο. Κι είναι τραγική η αντίφαση στην οποία οδηγείται: στράτευση σε αρχές ελευθερίας και ταυτόχρονος ευνουχισμός της ίδιας της ελευθερίας του ατόμου. Αναπόφευκτος στο σημείο αυτό ο παραλληλισμός της Έλλης Παππά με τον Ουόλτ Ουίτμαν, τον Καβάφη και τον Μαγιακόφσκι. Και σπέρνει γόνιμους προβληματισμούς γύρω από το ζήτημα της αλήθειας στην τέχνη. Με τα λόγια της ίδιας: Ένα είναι το θέμα της τέχνης: η ζωή. Ολόκληρη, με όλες τις αλήθειες της.
   Ύστερα απ’ όλ’ αυτά ένιωθα πως το ταξίδι τούτο με είχε φέρει στο πέλαγος της αμφισβήτησης. Ποια ποίηση είναι τελικά επαναστατική; Και ποια σκέψη; Και ποια πράξη;
   Επόμενος σταθμός το έργο και η στάση ζωής του Μαγιακόφσκι. Ο ποιητής του Έρωτα και της Επανάστασης. Η Έλλη Παππά μας δείχνει τη βαθύτερη ουσία της ποίησής του. Ο Μαγιακόφσκι έζησε, ένιωσε και απέδωσε την ανειρήνευτη πάλη των αντιθέσεων και την προσπάθειά τους να βρούνε μέσα από την πάλη την ενότητά τους. Ποιες είναι αυτές οι αντιθέσεις στο έργο του; Η αντίθεση ανάμεσα στο κοινωνικό και στο ατομικό, στο όνειρο και στην πραγματικότητα, στη ζωή και στο θάνατο, στη χαρά και στον πόνο, στον έρωτα και στη διάψευση, στο επαναστατικό όραμα και στη μη επαναστατική εξουσία. Ποιητής της διαλεκτικής λοιπόν; Ναι, αλλά ποιας διαλεκτικής, διερωτάται η Έλλη Παππά. Η διαλεκτική όπως την ξέρουμε από τον Ένγκελς είναι της φύσης, της κοινωνίας και της σκέψης. Ο Μαγιακόφσκι πρόσθεσε και τη διαλεκτική της ανθρώπινης ψυχής, της ανθρώπινης καρδιάς. Αυτή τη διαλεκτική, τη θεώρηση ζωής του, συναντάμε τόσο στο έργο του, όσο και στον άνθρωπο Μαγιακόφσκι. Επαναστάτης ο Μαγιακόφσκι με τη δράση του. Εξεγείρεται ενάντια στο τσαρικό καθεστώς – γίνεται δηλαδή επαναστατημένος – και δρα για την οικοδόμηση μιας άλλης κοινωνίας – γίνεται δηλαδή επαναστατικός. Επαναστάτης όμως ο Μαγιακόφσκι και με την ποίησή του. Ξεχνάει τους ιάμβους, εισάγει νέες λέξεις και ομοιοκαταληξίες, γράφει για τον έρωτα – γίνεται δηλαδή επαναστατημένη η ποίησή του – και θέτει τους στίχους του στην υπηρεσία της μεγάλης αλλαγής που ονειρευόταν- γίνεται δηλαδή επαναστατική η ποίησή του. Κι όταν η επανάσταση θα έχει εκπληρώσει – υποτίθεται – το στόχο της και ο «σοσιαλισμός» θα είναι - υποτίθεται – λαμπρή πραγματικότητα, ο Μαγιακόφσκι θα γίνει πάλι επαναστατημένος, τόσο ο ίδιος όσο και η δημιουργία του. Κανείς δεν είδε δυστυχώς πως έτσι ήταν και επαναστατικός, πως αυτή είναι η αληθινή διαλεκτική κίνηση. Ότι το όραμα εξακολουθεί να αντιτίθεται στην εξουσία και το όνειρο να παλεύει με την πραγματικότητα, για να βρουν πάλι μια νέα σύνθεση. Τραγικό αποκορύφωμα για τον επαναστάτη Μαγιακόφσκι το τελευταίο του θεατρικό έργο «Τα μπάνια» ή «Τα Λουτρά» όπως το αποδίδει η Έλλη Παππά. Αποκορύφωμα γιατί αποδείχτηκε έργο προφητικό και ακόμα και σήμερα επίκαιρο. Στιγματίζει ανελέητα τον κάθε γραφειοκράτη, λαϊκιστή, τυπολάτρη, εξουσιαστή και ψευτοεπαναστάτη που είχε αρχίσει να ροκανίζει το δέντρο της επανάστασης. Δίνει τη σύγκρουση ανάμεσα στον δημιουργικό επαναστάτη και στον στυγνό γραφειοκράτη - εξουσιαστή. Τραγικό γιατί κατά την Έλλη Παππά οδήγησε τον Μαγιακόφσκι να θέσει τέλος στη ζωή του. Το ανέβασμα του έργου του τέλη Γενάρη του ’30 έγινε δεκτό με σφυρίγματα. Τους επόμενους μήνες ακολουθεί έκθεση έργων του (οι αφίσες για την επανάσταση στα περίφημα παράθυρα ROSTA), όπου κανείς από τους αξιωματούχους του κόμματος δεν πάτησε το πόδι του. Και τον Απρίλη ο Μαγιακόφσκι αυτοκτονεί. Ποια είναι τελικά η πολιτική σημασία των «Λουτρών» που τα κάνει και σήμερα έργο επίκαιρο; Η ανάλυση των αρνητικών χαρακτηριστικών της εξουσίας που, ενώ έπρεπε να είναι η εξουσία των εργαζομένων με σκοπό να αυτοκαταλυθεί, έγινε η απόλυτη εξουσία μιας κάστας με σκοπό τη διαιώνισή της. Σ’ αυτήν την εξουσία αντιπαρέβαλε την κριτική του σκέψη ο Μαγιακόφσκι. Τη μόνη σκέψη, υπογραμμίζει η Έλλη Παππά, που μπορεί να είναι επαναστατική, γιατί είναι επαναστατημένη.
   Ως εδώ, ίσως έχει γίνει ως ένα βαθμό εμφανής η σύνδεση, που έλεγα στην αρχή, του μέρους αυτού του βιβλίου με το γενικό ερώτημα της Έλλης Παππά που αφορά στην ιστορική πορεία του 20ου αιώνα. Το κλειδί βρίσκεται στην πορεία που διέγραψε η επαναστατική - εντός και εκτός εισαγωγικών - σκέψη και κατ’ επέκταση πράξη. Πορεία διαλεκτική, όπως μας την παρουσιάζει η Έλλη Παππά, μέσα από την αντίθεση του ιωνικού υλισμού και της πλατωνικής μεταφυσικής στον Αριστοτέλη, μέσα από την αντίθεση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και της ελεύθερης δημιουργίας σε ότι αφορά στη στράτευση του Ρίτσου και στο έργο του Μαγιακόφσκι. Πορεία που δυστυχώς πήρε αρνητική στροφή για την επαναστατική (εκτός εισαγωγικών) σκέψη και σταδιακά και για την ανθρώπινη πράξη και ιστορική πραγματικότητα.
   Είπαμε όμως πως υπάρχει και μια άλλη, βαθύτερη σχέση των πραγμάτων. Και αυτήν την αναζητούμε σε όλα τα κείμενα, στη γενική αρχή που τα διατρέχει. Ως τώρα είδαμε πως η Έλλη Παππά μας αποκαλύπτει τον τρόπο των πραγμάτων. Τον τρόπο π.χ. που ο Ρίτσος στρατεύεται και χρησιμοποιεί την στράτευσή του, τον τρόπο που η αριστερά ασκεί κριτική, πλάθει μύθους και κατασκευάζει αυθεντίες, τον τρόπο που ο Μαγιακόφσκι επαναστατεί, τον τρόπο που ο Μαρκούζε (για να επεκταθώ και σε άλλα κείμενα του βιβλίου, εξάλλου όλα συνδέονται μεταξύ τους) αναζητά τις κοινωνικές δυνάμεις που θα φέρουν αλλαγή. Για να δείξεις βέβαια όλα τα παραπάνω, έχεις κάποιο τρόπο προσέγγισης. Εδώ εισέρχεται η γενική αρχή. Η Έλλη Παππά μας δείχνει τον τρόπο μελέτης των περασμένων. Είτε είναι γεγονότα, είτε πνευματικά έργα, είτε σκέψεις. Τοποθετώντας τα στον ιστορικό χώρο και χρόνο τους, αναζητά την ουσία τους πίσω από την τυχόν μυθοποίησή τους και κάνει συσχετισμούς για να προβεί στην κριτική τους θεώρηση. Έπειτα τα συνδέει με το σήμερα, ή μάλλον δίνει σε μας τους αναγνώστες τη σκυτάλη για να αναζητήσουμε τη σχέση με το δικό μας χώρο και χρόνο.
   Δεν είναι τελικά μόνο τρόπος μελέτης αυτό που μας υποδεικνύει, είναι και τρόπος σκέψης. Η θεώρηση των πραγμάτων στο δεδομένο ιστορικοκοινωνικό τους χωροχρόνο και η συσχέτισή τους με το σήμερα, επιτρέπει τη διατύπωση γενικών αρχών. Πρόκειται δηλαδή για την ίδια τη διαλεκτική μέθοδο. Αφού παρακολουθήσαμε την πορεία της διαλεκτικής κίνησης μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι, βλέπουμε τώρα την ίδια τη διαλεκτική, σαν τρόπο, παράλληλα με το ιστορικό γίγνεσθαι. Με άλλα λόγια, η σύγκρουση υλισμού και μεταφυσικής στον Αριστοτέλη που αντικατοπτρίζει διαλεκτική κίνηση στη σκέψη του, ο διχασμός του Ρίτσου που αντικατοπτρίζει διαλεκτική κίνηση στην ατομική και κοινωνική πραγματικότητα του ποιητή και η πάλη του Μαγιακόφσκι που επίσης διαλεκτική κίνηση αποκαλύπτει στη δική του πραγματικότητα, γίνονται τώρα ένα, εκπροσωπούν την αέναη διαλεκτική πορεία σε κάθε χωροχρόνο. Όπως επίσης η διαλεκτική της φύσης, της κοινωνίας και της σκέψης που παρακολουθήσαμε στον Ένγκελς και η διαλεκτική της ανθρώπινης ψυχής στον Μαγιακόφσκι, γίνεται τώρα στη σκέψη μας μία διαλεκτική. Είναι μία στον τρόπο της, σε ολόκληρη την ιστορική πορεία του ανθρώπου.
   Αν λοιπόν τα κείμενα της Έλλης Παππά είναι μια φορά ριζοσπαστικά και οι σκέψεις της επαναστατικές, τότε ακόμα πιο ριζοσπαστικός είναι ο τρόπος με τον οποίο φτάνει στη δημιουργία των κειμένων αυτών και στην αλληλοσυσχέτισή τους. Και ακόμη πιο επαναστατικός ο τρόπος σκέψης που διατρέχει το σύνολο του έργου της. Δεν είναι επαναστατικό απλά το να πεις / ισχυριστείς ότι η κριτική σκέψη στηλιτεύτηκε στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Επαναστατικό είναι να επαναστατήσεις η ίδια και να ασκήσεις ουσιαστική κριτική στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Να δείξεις δηλαδή πως έχεις κριτική σκέψη. Κι αυτό κάνει η Έλλη Παππά. Η σκέψη της είναι επαναστατημένη και γι’ αυτό επαναστατική. Αυτό είναι και το ισχυρότερο εργαλείο που δίνει στους αναγνώστες. Τον τρόπο του να αμφισβητείς / διαφωνείς: ανάλυση και κριτική σκέψη.
   Δεν μπορώ να πω πως το ταξίδι μου τελείωσε στην τελευταία σελίδα του βιβλίου. Ίσως και να αρχίζει ακριβώς εκεί. Εάν είστε ταξιδευτές, από αυτούς που τραβούν για άγνωστο προορισμό και αγαπούν το νέο, το ριζοσπαστικό που το ίδιο το ταξίδι φέρνει, κάντε το ταξίδι που σας πάει η Έλλη Παππά. Κι ύστερα πιάστε πάλι τους χάρτες σας και τις πυξίδες σας και δείτε μήπως άλλαξαν οι ορίζοντες.

Ηλέκτρα Αναγνωστοπούλου